Do It

Organische zuren worden al vele jaren gebruikt voor de bestrijding van de varroamijt. Vanaf het moment dat deze producten als geneesmiddel van de ziekte varroase worden gebruikt, dient men zich te houden aan de wettelijk vergunde producten in België. Enkel per uitzondering kan naar het cascadesysteem gegrepen worden (zie brochure “Geneesmiddelen tegen varroase en diergeneeskundige begeleiding” van Honeybee Valley). Wees er u van bewust dat het werken met  organische zuren niet zonder risico is. De blootstelling aan deze producten is zeer ongezond en bij sommigen zelfs kankerverwekkend. Vandaar ons streven dat imkers op een veilige manier met deze chemische producten werken. Een aantal van de beschreven technieken in deze brochure dragen dan ook allerminst onze voorkeur. Ze worden verder met een afkeurende emoticon aangeduid. Echter door het veelvuldige (en vaak onveilige) gebruik van deze technieken voelen wij ons verplicht imkers op de gevaren te wijzen en hen mee te geven op welke manier ze zich voldoende kunnen beschermen.
Voor de burgers blijft het toch een vreemd zicht: de chemische imker met masker, veiligheidsbril en van top tot teen gehuld in beschermkledij. Moeten die bijen toch gevaarlijke beestjes zijn… Jammer genoeg zijn het niet de stekende bijen, maar die vervelende plaagsoorten die dergelijke carnavaleske vertoning van de imker vragen. Denk hierbij niet aan uw imago, maar draag de nodige veiligheidsvoorzieningen! Zelfs het welzijn van uw bijen mag uw eigen gezondheid niet in het gedrang brengen. Een woordje uitleg naar de glurende buren kan ook al veel van hun bezorgdheden wegnemen.

Imkers maken op verschillende tijdstippen van het jaar voor verschillende doeleinden gebruik van organische zuren. Zo worden deze zuren als desinfectans of als middel voor het klaren van was gebruikt. Dergelijke toepassingen spelen zich telkens af buiten de bijenkolonie. Dit staat in schril contrast tot het gebruik van organische zuren als geneesmiddel in de bestrijding van de varroamijt. Hierbij komen de bijen ook onherroepelijk met het zuur in aanraking. Afhankelijk van de gehanteerde concentratie van het product en de specifieke methode, gaan de bijen ook (lichte) hinder ondervinden van de behandeling. Het grote voordeel echter van organische zuren in de varroacontrole t.o.v. andere geneesmiddelen op basis van bijvoorbeeld pyrethroïden of coumaphos, is de zeer lage kans op resistentie-opbouw. Er is echter nog weinig geweten over het precieze werkingsmechanisme van deze zuren op de mijten, maar het vermoeden dat een fysisch contact zorgt voor hun ondergang, betekent dat resistentievorming niet snel zal optreden.

Om te weten te komen welke geneesmiddelen mogen gebruikt worden, verwijzen wij u naar het jaarlijkse bestrijdingsadvies van het FAVV (zie ref.1). Hierin wordt aangegeven welke geneesmiddelen in dat jaar vergund zijn in België en dus zonder voorschrift kunnen worden verkregen. Enkel per uitzondering kan naar het cascadesysteem gegrepen worden waardoor bijvoorbeeld Apifor60 of MAQS kunnen verkregen worden d.m.v. een voorschrift van de dierenarts (zie brochure ‘Geneesmiddelen voor varroase en diergeneeskundige begeleiding’ van Honeybee Valley). Door het dynamische karakter van de lijst met vergunde producten en het feit dat deze brochure slechts een momentopname weergeeft, dient u dus op voorhand de huidige situatie af te toetsen. Momenteel (2018) zijn de enige vergunde geneesmiddelen in België op basis van organische zuren, Oxuvar® en VarroMed®. Beide zijn producten waarbij oxaalzuur in oplossing wordt gebruikt, wat betekent dat het sublimeren van oxaalzuur momenteel niet toegelaten is. De tendens van meerdere diergeneesmiddelen om varroa te bestrijden toe te laten, leidt later mogelijks tot de toelating van andere producten op basis van oxaalzuur of mierenzuur. Het geneesmiddel Api-Bioxal bevat namelijk oxaalzuurdihydraat kristallen die via sublimatie mogen toegediend worden. Bij een vergunning van dit product in België, kunnen imkers ook legaal oxaalzuursublimatie toepassen om hun volken tegen varroa te behandelen.

Voor organische zuren is vastgelegd dat een Maximale Residu Limiet (MRL) niet nodig is. Het is onwaarschijnlijk dat ze in bijenwas of propolis terecht komen. Hun hydrofiele (waterbindende) eigenschappen zorgen ervoor dat ze niet aan wasdeeltjes binden. Voor honing is dit anders. Oxaalzuur, mierenzuur en melkzuur komen van nature voor in honing. Voor oxaalzuur varieert de concentratie in honing van 3,3 tot 761,4 mg/kg. Dit oxaalzuur is voornamelijk afkomstig van planten waarop de bijen nectar verzameld hebben. Residuen als gevolg van de varroabehandeling zelf zijn nagenoeg verwaarloosbaar. Toch worden chemische behande-lingen best vermeden van zodra de drachtperiode aanvangt. Hou daarom volgende regels in acht:

• Oogst geen honing die tijdens of tot 1 week na de behandeling verzameld is. In de praktijk betekent dit dat de zomerhoning vóór de behandeling geoogst moet zijn.
• Imkers die hun bijen in de omgeving van een najaarsdracht zetten, moeten de behandeling een week voordat ze reizen afgerond hebben.
• Oogst alleen honing uit een honingkamer die niet tijdens de behandeling op het volk heeft gestaan.

Organische zuren die als geneesmiddel worden gebruikt voor varroase, mogen enkel onder de vorm van de vergunde producten aangewend worden. Momenteel (2018) zijn dit Oxuvar® en VarroMed® waar de zuiverheidsgraad van oxaalzuur en mierenzuur zeer hoog liggen. Deze organische zuren worden echter (voor andere doeleinden) aan zeer diverse prijzen aangeboden. Heel belangrijk hierbij is de kwaliteit van het product, die bepaald wordt door de zuiverheidsgraad. De reinheidsklassen verschillen van fabrikant tot fabrikant. Een stof die geen verontreinigingen bevat, heeft een zuiverheid van 1. Dit betekent een zuiverheid van 100% wat in feite een utopie is. Zo onderscheiden we:

1. Technisch: wat er in dergelijk product zit is heel onduidelijk en het zegt niets over de kwaliteit. Technische producten kunnen grotere hoeveelheden onzuiverheden bevatten en zijn soms ook verkleurd. Ze worden meestal aangewend als oplosmiddel en/of als schoonmaakmiddel. Bij een technisch product met zuiverheid 98% zitten 2% ongekende onzuiverheden. Dit zijn meestal stoffen die afkomstig zijn van nevenreacties bij de synthese of het zijn afbraakproducten. Pas goed op met zeer goedkope technische producten, aangezien je vaak niet weet wat je gekocht hebt.
2. Zuiver: hierbij zijn de maximale concentraties aan onzuiverheden vermeld op het etiket.
3. Zeer zuiver
4. Pro analysi
5. Supra pur

Bij de laatste drie categorieën garandeert de fabrikant een nog betere kwaliteit. Je zal begrijpen dat de prijs stijgt met de verminderde hoeveelheid onzuiverheden. Onze duidelijke voorkeur gaat uit naar het gebruiken van kant-en-klare oplossingen in vergunde producten. Indien je toch zelf organische zuren wenst te kopen, raden wij aan om chemicaliën met de kwaliteit zuiver of zeer zuiver aan te schaffen. De laatste 2 categorieën zijn vooral voor laboratorische toepassingen.
Mierenzuur, melkzuur en oxaalzuur zijn organische verbindingen die in hoge concentraties een etsende werking hebben. De alchemist Paracelsus vermeldde reeds in de 16de eeuw dat de concentratie van een stof, het vergif maakt m.a.w. alles is giftig als de hoeveelheid maar groot genoeg is. Om de giftigheid van een stof te bepalen maakt men dikwijls gebruik van de LD50 waarde. Dit is de lethale dosis waarbij 50% van de blootgestelde dieren sterft binnen de 24 uur. Om deze waarde te bepalen worden dikwijls ratten gebruikt. Enkele voorbeelden van LD50 waarden (bij ratten) zijn de volgende:
Oxaalzuur: 375mg/kg; Mierenzuur: 1100mg/kg; Keukenzout: 3000mg/kg

Formule: C2H2O4.2H2O
CAS nr: 144-62-7
Vaste vorm: oxaalzuurdihydraat kristallen (wit poeder)
Oplosbaarheid: matig oplosbaar in water
Smeltpunt:101-102°C
Sublimatie:vanaf 157°C

Te verkrijgen

Momenteel zijn 2 producten met oxaalzuur in oplossing vergund in België, nl. Oxuvar® en VarroMed® (bevat naast oxaalzuur ook mierenzuur). Vergunde producten kunnen zonder voorschrift van de dierenarts verkregen worden bij de officina (erkende openbare) apotheek of depothoudende dierenarts. Oxaalzuur in de vaste vorm kan mogelijks als diergeneesmiddel vergund worden onder de vorm van Api-Bioxal. Maar momenteel mag sublimatie van oxaalzuur niet toegepast worden in België om varroa te bestrijden. Oxaalzuurdihydraat kristallen zijn echter vrij te verkrijgen in de handel, maar mogen wettelijk niet als diergeneesmiddel gebruikt worden.

Gevaren voor bijen en mens

Gezondheidsgevaren voor de mens:

• H312: Schadelijk bij contact met de huid. Herhaalde blootstelling aan de huid geeft weefselbeschadiging, ontstekingen of brandblaren, afhankelijk van de blootstellingsduur.
• H302: Schadelijk bij inslikken. Wanneer oxaalzuur wordt ingenomen, irriteert het de binnenkant van de keel. Oxaalzuur bindt zich in het lichaam met metaalionen, zoals calcium, waarmee het oxalaten vormt die de keel en nieren kunnen irriteren. Sommige nierstenen bestaan voor het grootste gedeelte uit oxalaten.

• H314: Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Aan de ogen kan een kleine hoeveelheid stof oogirritatie (gekarakteriseerd door rode en waterige ogen) veroorzaken; langdurig contact kan schade aan het hoornvlies of zelfs blindheid veroorzaken. Inhalatie van oxaalzuur kan verschillende gradaties van longschade en irritatie aan de luchtwegen veroorzaken, gekarakteriseerd door branderig gevoel in de keel, kuchen en hoesten. Grote hoeveelheden kunnen verstikking, bewusteloosheid en zelfs dood veroorzaken.

Zelfs een oxaalzuuroplossing van 3% heeft een zeer hoge zuurtegraad (of lage pH), waardoor het zeer belangrijk is om met de goede bescherming te werken (zie veiligheidsmaatregelen hiernaast).

Gevaren voor de bijen:
De druppelmethode en de sproeimethode kunnen lichte bijensterfte veroorzaken, maar dit is te verwaarlozen. Er kan echter wel schade aan de bijen berokkend worden zonder lethale effecten te veroorzaken. Daarom wordt aangeraden slechts een enkele oxaalzuurbehandeling toe te passen per bijengeneratie. Wekelijks behandelen is niet aanbevolen.

Veiligheidsmaatregelen

Zorg voor voldoende ventilatie bij het werken in bijenstallen.
Adembescherming is noodzakelijk bij aërosol- of nevelvorming: masker van het type FFP3 wordt aangeraden. Dit masker houdt stof en vloeistofdeeltjes tegen.

Voorzorgsmaatregelen

• P280: Beschermende kledij dragen.
• P305-P351: Bij contact met de ogen: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten.
• P338: Contactlenzen verwijderen, indien mogelijk blijven spoelen.
• P310: Onmiddellijk een antigifcentrum/arts/… raadplegen.

Houdbaarheid

De kristalvorm kan quasi onbeperkt bewaard worden. De zuivere oplossing is minstens een jaar houdbaar. Als je een 7% oxaalzuuroplossing maakt, blijft deze onbeperkt houdbaar. Nadien kan je deze makkelijk verdunnen tot de benodigde 3,5% oplossing met gedemineraliseerd water. Indien er suiker in vermengd werd, gebruik je ze best binnen de 24 uur. Dit heeft te maken met het feit dat, bij gewone bewaaromstandigheden, de stoffen die schadelijk zijn voor de bijen door gisting zeer snel ontwikkelen. Zelfs bij bewaren bij 4°C wil de producent zich niet langer garant stellen. Bij Oxuvar® wordt de toe te voegen suiker steeds afzonderlijk bijgeleverd.

Bewaren

De zuivere oplossing (dus zonder toegevoegd suiker) kan op kamertemperatuur en uit het directe zonlicht bewaard worden. De vaste vorm bewaar je op een droge plek bij omgevingstemperatuur. Plaats veilig buiten bereik van kinderen.

Afvalverwerking

Oxaalzuurdihydraat mag niet in het milieu terecht komen. Zorg ervoor dat het product niet in de grond of in het water verzeild raakt. Wegspoelen door de afloop is uit den boze. Resten moeten via het ‘klein gevaarlijk afval’ afgevoerd worden of afgegeven in de apotheek.

Voor- en nadelen

+    De sproeimethode kan in combinatie met zwermverhindering in mei tot juli worden gebruikt.

+    Weinig kans op resistentievorming van de mijten voor oxaalzuur.

+    Na een winterbehandeling via bedruppelen, blijven de concentraties oxaalzuur binnen de natuurlijke variaties in de honing.

-     De vloeibare oplossing kan het broednest doen afkoelen.

-     Een oxaalzuurbehandeling is enkel effectief in broedloze volken.

Effectiviteit

Tussen de 90 en de 99% van de mijten wordt gedood als er geen gesloten broed in het volk aanwezig is. Gebruik hiervoor de technieken beschreven in de brochure over het creëren van een broedloze fase (verschijnt in 2019 bij Honeybee Valley). Als er gesloten broed aanwezig is, kan de effectiviteit tot 50% lager zijn.

Werkingsmechanisme

Zodra een oxaalzuuroplossing verdampt, slaan de oxaalzuurkristallen neer op de bijen en de mijten. Door het rechtstreekse contact met de kristallen, gaan de mijten dood. Of dit door verbranding van de zuigboor of de pootjes is wat leidt tot verhongering, is nog niet wetenschappelijk bewezen. Bij druppelen van een oxaalzuuroplossing wordt soms suiker toegevoegd. Dit verhoogt het poetsgedrag van de bijen, waardoor de oplossing over hun lijf wordt uitgesmeerd en het contact met de mijten verhoogt. De oplossing wordt door de bijen opgenomen en komt in hun hemolymfe terecht. Zo wordt het doorgegeven aan de mijten wat mogelijks bijdraagt aan hun sterfte.

Recept

Het heeft de duidelijke voorkeur om kant-en-klare oplossingen te gebruiken. Dit is momenteel in de vorm van de vergunde producten Oxuvar® en VarroMed®.
Als je toch zelf een oxaalzuuroplossing maakt, draag dan tijdens de bereiding handschoenen, beschermingsbril en mondmasker (zie veiligheidsmaatregelen). Weeg het oxaalzuur af en voeg het toe aan het water of de suikeroplossing (zie dosering in tabel hieronder voor ramen in simplex maat). Gebruik hiervoor gedemineraliseerd water en geen leidingwater, aangezien de aanwezige calciumionen neerslag geven van calciumoxalaat. Roer tot het oxaalzuur opgelost is.

Oxaalzuur sproeien als zomerbehandeling

Timing
Van mei tot juli. Zorg ervoor dat geen gesloten broed in het volk aanwezig is! Het open broed mag ten vroegste 3 dagen na de behandeling gesloten worden. Voer de behandeling 1 keer uit. Herhaling van de behandeling is niet nodig als er geen gesloten broed aanwezig is.

Werkwijze

1. Giet de 3,5% oxaalzuuroplossing (handwarm) in een plantenspray om deze fijn te kunnen vernevelen.
2. Breng ongeveer 3 ml van de oplossing aan per bezette raamkant (simplex maat), rechtstreeks op de bijen. Ga hierbij in één keer in een vloeiende beweging van de ene naar de andere kant van het raam met de plantenspuit. De bijen dienen allen geraakt en bedekt te worden, maar mogen niet doorweekt zijn met de oplossing. Op de besproeide bijen moeten kleine druppeltjes te zien zijn.

Oxaalzuur bedruppelen als winterbehandeling

Timing
In december-januari bij een buitentemperatuur tussen -5°C en 5°C als de bijen in trosvorm zitten. Voer de behandeling 1 keer uit.

Werkwijze

1. Maak de oxaalzuuroplossing handwarm voor het toedienen. De licht opgewarmde oplossing bezorgt de bijen geen koude douche. Herhaaldelijk opwarmen van de oplossing is echter uit den boze! Als afbraakproduct van koolhydraten wordt er hydroxymethylfurfural (HMF) gevormd, wat schadelijk is voor de bijen.
2. Tel het aantal straten bezet met bijen.
3. Druppel per straat bezet met bijen 5 ml van de oxaalzuuroplossing op de bijen m.b.v. een injectiespuit of doseerbeker. Dien maximaal 50 ml oplossing toe per romp.
4. Bij een volk met broed in 2 rompen moeten ook de bezette straten in de andere romp bedruppeld worden.

Oxaalzuur sublimeren

Naast het bedruppelen en sproeien van oxaalzuur, bestaat nog een 3de manier om oxaalzuur als varroabestrijdinsmiddel te gebruiken, nl. sublimeren van de vaste vorm. Sublimatie is de rechtstreekse overgang van vaste toestand naar dampfase (zonder te smelten dus) waarbij oxaalzuur zijn hydraatwater verliest. Deze methode mag momenteel wettelijk niet uitgevoerd worden, aangezien alternatieve bestrijdingsmiddelen (zoals oxaalzuur in oplossing) voor handen zijn. De mogelijkheid bestaat echter dat later Api-Bioxal (dat oxaalzuur in vaste vorm bevat) vergund wordt in België waardoor sublimatie van oxaalzuur wel kan uitgevoerd worden. Volg hierbij dan strikt de aanbevelingen zoals in de gebruiksaanwijzing beschreven.

Indien je toch zelf met oxaalzuurdihydraat aan de slag wil, volg dan heel strikt de nodige veiligheidsvoorschriften. Vanwege het grote gevaar voor de imker bij het toepassen van oxaalzuursublimatie, draagt deze methode allerminst onze voorkeur. Indien je het toch wenst uit te voeren, draag dan absoluut de benodigde beschermende kledij, handschoenen, bril en masker.

Veiligheidsmaatregelen

Bij het sublimeren kunnen ontbindingsgassen ontstaan door ongecontroleerde verwarming van oxaalzuur. Bij hogere temperatuur ontbindt oxaalzuur in CO2, CO, HCOOH en H2O met dus giftige CO en mierenzuur dampen tot gevolg. Deze zullen naast oxaalzuur in zijn gasfase door een FFP3 masker niet tegengehouden worden! Hiervoor is echter een halfgelaatsmasker met gasfilter nodig om u afdoende te beschermen.

Timing

Deze behandeling kan het ganse jaar door uitgevoerd worden. Het spreekt voor zich dat dit niet wordt gedaan in de aanloop naar de honingoogst. Voer de behandeling slechts 1 keer uit. Dit is voldoende als het volk broedloos was op het moment van de behandeling.

Werkwijze

1. Sluit de bijenkast goed af om te voorkomen dat oxaalzuurdampen langs kieren ontsnappen.
2. Breng het oxaalzuurdihydraat aan op het koude verwarmingselement. Hierbij is 1 gram kristallen nodig per hoogsel.
3. Plaats het verwarmingselement onder in de kast aan. Bij voorkeur boven de varroarooster, aangezien hier veel kristallen op afgezet worden. Vaak is de vliegopening niet hoog genoeg om het toestel in te brengen, waardoor je de kast dient te verhogen (zie afbeelding). Sluit de opening waar het toestel wordt ingebracht verder af met een doek. Je kan ook een bodem maken waar het toestel in geplaatst wordt (zie afbeelding p.14-15). Door de romp hierop te plaatsen, krijg je geen afzetting van oxaalzuurkristallen op de varroabodem en kan je de kast goed afsluiten om vervliegen van dampen te vermijden.
4. Het verwarmingselement is aangesloten op een accu of een andere energiebron dat bij voorkeur van op afstand kan aangezet worden. De duur van de behandeling is doorgaans 2 à 4 minuten, afhankelijk van de opwarmtijd.
5. Wacht 10 minuten op afstand vooraleer het toestel uit de kast te verwijderen. Als je hierna een volgende kast wil behandelen, zorg er dan voor dat het toestel goed afgekoeld is vooraleer je er nieuw poeder in aanbrengt.

Oxaalzuur om was te klaren

Donkerbruine sterk vervuilde was kan chemisch gezuiverd worden met gebruik van oxaalzuur. Smelt de was in gedemineraliseerd water of regenwater. Voeg al roerend het oxaalzuurmengsel toe. Om 5 kg was te zuiveren en ontkleuren, heb je 10 gram oxaalzuur nodig, opgelost in 100 ml water. De onzuiverheden komen in het water-zuurmengsel terecht en de laag bezinksel kan na het stollen van de was onderaan weggesneden worden (hier bovenaan de blok was op de afbeelding). Als alternatief op oxaalzuur kan ook waterstofperoxide gebruikt worden. Voeg hiervoor 100 ml zuivere perhydrol toe per kg was.

Oxaalzuur: niet zo onschuldig als het lijkt

Oxaalzuur komt van nature voor in verschillende planten (bijvoorbeeld 1% in rabarberbladeren) en in honing. Het wordt gezien als natuurproduct, maar net daarom wordt zijn schadelijkheid vaak onderschat. Blootstelling aan oxaalzuur op alle mogelijke manieren (inname, inademing, huid- en oogcontact) is toxisch voor de mens, zowel acuut als chronisch (ref.2).

De symptomen na acuut contact gaan van ernstige buikpijn naar beschadiging van het slijmvlies van de darm tot neuromusculaire problemen, cardiovasculaire symptomen, nierbeschadiging en zelfs de dood. De gemiddelde dodelijke dosis na inname voor een volwassen persoon varieert tussen de 15 en 30 gram, al bleek ook 5 gram reeds voldoende om fataal te zijn. Inademen van oxaalzuur na verneveling of sublimatie is irriterend voor de ogen, neus en keel. Het veroorzaakt moeilijkheden bij het ademen en bewustzijnsverlies.

Niet alleen onmiddellijke blootstelling, maar ook chronisch contact met oxaalzuur kan zeer schadelijk zijn. Het meest voorkomende effect na blootstelling aan lichte dosissen van oxaalzuur is nierbeschadiging. Oxalaten worden door het darmstelsel nagenoeg niet geabsorbeerd en komen zo onveranderd in de nieren terecht. Daar kunnen zich onoplosbare kristallen vormen die nierschade veroorzaken. Het inademen van stoom met oxaalzuurkristallen dat gebruikt wordt om autoradiatoren te reinigen, heeft bij bepaalde patiënten gezorgd voor neusbloedingen, hevige hoofdpijn, herhaaldelijk overgeven, rugpijn, gewichtsverlies en anemie. Zelfs 3 maanden na stopzetten van de blootstelling werd weinig herstel ondervonden. Het gebruiken van een oxaalzuuroplossing zonder handschoenen heeft bij bepaalde personen geresulteerd in onbeweeglijke, gespannen, koude en gevoelloze handen.
Door dit alles is het als imker noodzakelijk de goede voorzorgsmaatregelen te nemen bij het behandelen van bijenvolkeren. Draag chemisch resistente handschoenen en een veiligheidsbril met zijbescherming om contact met de huid en de ogen te vermijden. Bij het druppelen en het vernevelen van een oxaalzuuroplossing is een FFP3 masker voldoende om inademing te voorkomen. Echter om oxaalzuur in zijn gasfase en de giftige mierenzuur en CO dampen die als bijproduct vrijkomen na sublimatie tegen te houden, is een halfgelaatsmasker met gasfilters noodzakelijk.

Formule: HCOOH
CAS nr: 64-18-6
Vorm: kleurloze vloeistof met sterke geur

Te verkrijgen

Mierenzuur is momenteel enkel onder de vorm van VarroMed® vergund in België. Dit kan zonder voorschrift van de dierenarts verkregen worden bij de officina-apotheker of de depothoudende dierenarts. In dit product zit echter ook oxaalzuur verwerkt. Door toepassing van het cascadesysteem (of mogelijks later na vergunning in België) kan Apifor60 of MAQS (Mite Away Quick Strips) gebruikt worden. Hiervoor heb je een voorschrift van de dierenarts nodig om het te kunnen verkrijgen.

Gevaren voor bijen en mens

Gezondheidsgevaren voor de mens:

H226: Ontvlambare vloeistof en damp. H314: Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel.
Door de hoge corrosiviteit kan de mierenzuuroplossing zware brandwonden veroorzaken. Ook inademing van mierenzuurgas is schadelijk.
    
Gevaren voor de bijen:

Schade aan het broed en een lichte bijensterfte, maar valt te verwaarlozen bij een correct gebruik. Er zijn geen duidelijke aanwijzingen dat de koningin schade ondervindt van een mierenzuurbehandeling. Bij een te hoge verdampingsgraad of concentratie van mierenzuur in de kast, kan broed afsterven en zullen de bijen zich proberen te verwijderen van de mierenzuurbron.

Veiligheidsmaatregelen

Zorg voor voldoende ventilatie bij het werken in bijenstallen.
Adembescherming is noodzakelijk bij aërosol- of nevelvorming: masker van het type FFP3 is hier niet afdoende! Door de zeer lage dampspanning van mierenzuur, komen gasdeeltjes makkelijk in de lucht. Hierdoor dient een halfgelaatsmasker met gasfilter gedragen te worden om zich voldoende te beschermen.

Voorzorgsmaatregelen

• P280: Beschermende kledij dragen.
• P305-P351: Bij contact met de ogen: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten.
• P338: Contactlenzen verwijderen, indien mogelijk blijven spoelen.
• P310: Onmiddellijk een antigifcentrum/arts/… raadplegen.

Bewaren

Bij voorkeur koel bewaren (in de koelkast). De fles of het vat waarin het product zich bevindt, moet perfect gesloten zijn en beschut tegen het licht. Absoluut veilig bewaren op een plaats die niet toegankelijk is voor kinderen.

Houdbaarheid

Houdbaarheidsperiode van 3 jaar, vanaf de productiedatum. Let dus op de aangebrachte vervaldatum. Hoe lang je mierenzuur kan bewaren nadat de houder geopend werd, is niet gekend. Indien je het zuur op een correcte manier opslaat, is het voor langere tijd bruikbaar.

Afvalverwerking

Niet opgebruikt mierenzuur kan je verdunnen in een verhouding van 1 deel zuur op 10 delen water. Lever de verdunde oplossing in met het ‘klein gevaarlijk afval’ of bij de apotheek. Zorg ervoor dat het product niet in de grond of in het water verzeild raakt. Wegspoelen door de afloop is uit den boze.

Voor- en nadelen

+    Mierenzuur is ook werkzaam op varroamijten in gesloten broedcellen.

+    Het doodt ook de tracheemijt (Acarapis woodii), de Tropilaelaps mijt, wasmotten en Nosema sporen.

-    Grote variatie in effectiviteit, vooral te wijten aan temperatuur- en vochtigheidsverschillen.

-     Er is kans op sterfte van het bijenbroed.

-     Het oxideert ijzeren en gegalvaniseerd ijzeren onderdelen van de bijenkast.

Effectiviteit

Bij een correcte toepassing van de behandeling ligt de effectiviteit tussen de 85 en 95%. Door wisselende temperatuur- en vochtigheid, vertoont de behandeling met mierenzuur echter wisselende resultaten. Zorg ervoor dat de varroabodem afgesloten is (met open vlieggat) tijdens de behandeling.

Werkingsmechanisme

Mierenzuur tast het ademhalingsstelsel aan dat de varroamijten doodt (zie ref.3). Het doodt ook de tracheemijt (Acarapis woodii), de Tropilaelaps mijt, wasmot en Nosema sporen (zie ref.4).

Recept

Het vergunde diergeneesmiddel VarroMed® dient volgens de aangewezen gebruiksaanwijzing gehanteerd te worden. Wees er u van bewust dat hier ook oxaalzuur in aanwezig is. Indien u enkel met mierenzuur wil behandelen, dient u (momenteel via het cascadesysteem) Apifor60 of MAQS aan te schaffen. Bij deze laatste brengt u de strips aan zoals in de gebruiksaanwijzing aangegeven. Als u met Apifor60 werkt, dient deze oplossing gecontroleerd verdampt te worden. Hiervoor zijn verschillende verdampers op de markt waarvan we op de volgende bladzijde de Liebig-verdamper en de Nassenheider-verdamper beschrijven. Hierbij wordt het mierenzuur bovenop de ramen geplaatst om de verdamping te garanderen. Bij de Apidea-verdamper kan echter ook onder de ramen verdampt worden, mits het gebruik van een 85% oplossing. Mierenzuuroplossing (85%) is kant-en-klaar verkrijgbaar in de bijenspeciaalzaak. Dit is echter geen vergund diergeneesmiddel en mag wettelijk niet als behandeling tegen de varroamijt toegediend worden. Gebruik mierenzuur bij omgevingstemperatuur (dus geruime tijd voor gebruik uit de koelkast halen). Het grote temperatuurverschil tussen de gekoelde vloeistof en het bijenvolk zou ervoor zorgen dat het mierenzuur te snel uit de flacon gedrukt wordt. Onderstaande dosering dient toegepast te worden als 85% mierenzuur wordt gehanteerd.

Timing

Pas bij gebruik van VarroMed® nauwgezet de voorgeschreven gebruiksaanwijzing toe. Herhaalde toedieningen in voorjaar of najaar kunnen nodig zijn met intervallen van 6 dagen. Bij gebruik van Apifor60 (verkrijgbaar via het cascadesysteem of mogelijks later vergund in België), behandel in juli, augustus en/of september. Voer de eerste behandeling na de honingoogst uit (geef wel eerst een bakje voer), de eventuele tweede behandeling na het inwinteren. Behandel niet bij dagtemperaturen boven de 25°C en nachttemperaturen onder de 5°C.

Werkwijze

Mierenzuur is effectief in volken met gesloten broed omdat de hogere temperatuur van het broednest nodig is voor een voldoende verdamping. Zorg ervoor dat tijdens de behandeling, de varroabodem afgesloten is (met open vlieggat). De Liebigverdamper klaart de klus in 3 dagen, althans bij mooi weer. Minder afhankelijk van de weersomstandigheden zijn de MAQS (‘Mite Away Quick Strips’) of de ‘Nassenheider Professional’ die beide een 10-tal dagen van doen hebben. De grote variatie in effectiviteit van mierenzuur op het afdoden van de varroamijten, zorgt ervoor dat deze methode zeker onze voorkeur niet wegdraagt als bestrijdingsmiddel.

Liebig-verdamper

1. Lees de gebruiksaanwijzing voor je begint.

2. Vul thuis de bijgeleverde fles met de gewenste hoeveelheid mierenzuuroplossing.

3. Plaatsen van de verdamper:

• Open het volk en controleer of er broed aanwezig is.

• Plaats er een lege broedkamer bovenop.

• Zorg ervoor dat de varroabodem dicht is.
  

• Gebruik het bijgeleverde schema om de grootte van het filtreerpapier te bepalen.
  

• Stop het aangepaste filtreerpapier in de gele houder.
  

• Plaats de verdamper op de houder.
  

• Plaats het geheel op een verhoging. Er dient ongeveer 10 cm te zijn tussen het broed en de verdamper.

4. Behandelen van het volk:

• Trek handschoenen aan, zet een veiligheidsbril op en doe een halfgelaatsmasker aan.
• Plaats het gevulde flesje met mierenzuur omgekeerd op de gele houder.
• Sluit de kast.

5. Controle van de verdamping (na 2-3 dagen):

• Controleer na enkele dagen hoeveel mierenzuur verdampt is en pas de grootte van het filtreerpapier indien nodig aan.
• Per broedkamer moet ongeveer 10-15 ml per dag verdampen.

6. Verwijder de verdamper als deze leeg is.

Nassenheider Professional-verdamper

1. De verdamper bestaat uit een reservoir van 200 ml van waaruit het mierenzuur via een U-vormige lont naar een horizontale lont (doek) wordt overgebracht. Hierdoor wordt een gelijkmatige verdamping gegarandeerd.

2. Vul de verdamper met mierenzuuroplossing en plaats het bovenop de broedkamer. Door de plastieken bak waar de horizontale lont in ligt, wordt het onderliggende broed beschermd.

3. Zonder darrenbroed in het volk, moet de verdamper 10 dagen in de broedkamer blijven. Met darrenbroed is 14 dagen nodig. Het wordt aangeraden de behandeling na het slingeren van de laatste honing uit te voeren, eventueel een tweede keer na het inwinteren en een laatste keer in oktober.

Formule: CH3COOH
CAS nr: 64-19-7
Corm: kleurloze vloeistof met stekende geur

Te verkrijgen

Vrij in de handel verkrijgbaar.

Benaming: azijnzuur of ijsazijn. Deze laatste benaming komt van de vaste vorm die het product aanneemt bij temperaturen lager of gelijk aan 17°C.

Gevaren voor bijen en mens

Gezondheidsgevaren voor de mens:

• H226: Ontvlambare vloeistof en damp.

• H314: Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel.

Veiligheidsmaatregelen

Zorg voor voldoende ventilatie bij het werken in bijenstallen.
Adembescherming is noodzakelijk bij aërosol- of nevelvorming: masker van het type FFP3 is hier niet afdoende! Door de zeer lage dampspanning van azijnzuur, komen gasdeeltjes makkelijk in de lucht. Hierdoor dient een halfgelaatsmasker met gasfilter gedragen te worden om zich voldoende te beschermen.

Voorzorgsmaatregelen

• P280: Beschermende kledij dragen. P303-361: Bij contact met de huid (of het haar), verontreinigde kledij onmiddellijk uittrekken.
• P353: Huid met water afspoelen/afdouchen.
• P305-P351: Bij contact met de ogen: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten.
• P338: Contactlenzen verwijderen, indien mogelijk blijven spoelen.
• P310: Onmiddellijk een antigifcentrum/arts/… raadplegen.

Bewaren

Goed afgesloten bewaren op een droge en goed geventileerde plaats.

Houdbaarheid

Bij goede stockage, minstens tot 2 jaar na productiedatum houdbaar. 

Afvalverwerking

Het product en de verpakking als gevaarlijk afval verwerken. Het mag niet in de gootsteen geworpen worden.

Voor- en nadelen

+    Azijnzuur doodt niet alleen de larven en de eitjes van de wasmot af. Het doodt ook Nosema sporen en stuifmeelmijten.
-    Het oxideert ijzeren en gegalvaniseerd ijzeren onderdelen van de bijenkast.

Werkingsmechanisme

Het zuur is toxisch voor de eitjes en de larven van de wasmot.

Recept

Per broedbak raten is 40 ml azijnzuur 98% nodig. IJsazijn  is dan alleen toepasbaar boven de 15°C. Bij een lagere concentratie, bijvoorbeeld 60%, is azijnzuur onder deze temperatuur nog wel vloeibaar, maar de verdamping van lagere concentraties is wel aanzienlijk minder. Minimaal 80% azijnzuur blijkt effectief te zijn.

Werkingswijze

Wasraten kunnen in een gesloten recipiënt (zoals plastieken zakken of containers) opgeborgen worden. Plaats bovenop de raten een recipiënt met ongeveer 50 ml azijnzuur. Vul dit nadien eventueel nog bij na verdamping.
Grote hoeveelheden raten kunnen via de ‘ratentoren’ of ‘schoorsteenmethode’ gedesinfecteerd worden:
Stapel de broedbakken en honingzolders op elkaar. Sluit de onderkant af met een bodem of afdekplank die afgedekt is met een plastic folie (vuilniszak). Plaats de raten in de bakken.
Op de toren komt een lege bak waarin je een zuurbestendige bak of schaal legt. Leg hierin bijvoorbeeld een katoenen lap die de verdamping bevordert. Giet per bak 40 ml azijnzuur in de schaal of bak. De azijnzuurdampen zijn zwaarder dan lucht en zullen naar beneden zakken, waardoor ze alle raten bereiken.
Sluit af met een kastdeksel en breng de ganse toren in een pvc-folie. De behandelingsduur is ongeveer 8 dagen. Hierna kan je de wasmot weghouden door de raten voldoende te ventileren. Dit kan door een gaasbodem onder en boven de toren te plaatsen. Je kan ook de toren gedurende de winter in de pvc-folie laten. Verlucht de ramen na de winterperiode voldoende, alvorens ze opnieuw in gebruik te nemen.

Het gebruik van organische zuren is ondertussen een gevestigde waarde binnen de imkerij. Als varroabestrijdingsmiddel worden ze gerekend onder de zachte acariciden of zijn ze het biologische alternatief voor chemische diergeneesmiddelen. Oxaalzuur en mierenzuur laten geen residuen achter in bijenwas en leiden niet tot resistentie van de mijten. Dit kan niet gezegd worden van de harde acariciden. We mogen echter niet ontkennen dat de organische zuren een hoge zuurtegraad (lage pH) vertonen en dus zekere risico’s inhouden. Spring er met grote voorzichtigheid mee om. Een verwittigd en goed voorbereid imker is er 2 waard, dus draag de nodige beschermkledij zoals aangegeven in deze brochure.

Zowel aan de varroabehandeling met oxaalzuur als aan de behandeling met mierenzuur zijn belangrijke voorwaarden verbonden om een hoge effectiviteit te vertonen. Oxaalzuur vereist een toepassing op broedloze volken. De verschillende mogelijkheden om dit te bekomen wordt in een andere brochure aangegeven. De mierenzuurbehandeling is zeer afhankelijk van de weersomstandigheden en dient bij vrij constante temperatuur en vochtigheid uitgevoerd te worden. Behandel je volken enkel onder de specifieke voorwaarden. Zoniet is je moeite tevergeefs geweest, verlaag je de efficiëntie van je behandeling en loop je het risico bijen onnodig te stresseren of beschadigen.
Wasraten kunnen beschermd worden tegen de wasmot door ze aan lucht en licht bloot te stellen. Dit kan door de raten gespreid van elkaar te bewaren, bijvoorbeeld bovenaan in de bijenhal. Dit is echter geen ideale oplossing om uitgeslingerde honingramen te bewaren (de honingresten trekken bijen aan) en niet iedere imker heeft de plaats om deze ramen op te hangen. In deze gevallen en om een nog grotere bescherming van de wasmot te verkrijgen, kan ijsazijn of azijnzuur gebruikt worden. De hoge aciditeit en vluchtigheid van dit product impliceert echter hoge veiligheidsvoorschriften bij het gebruik ervan. Ook hier is dus grote voorzichtigheid geboden.